Verpanding van absoluut toekomstige vorderingen

Hoge Raad 3 februari 2012, LJN: BT6947 Nog niet eerder had de Hoge Raad zich uitgelaten over de rechtgeldigheid van de “verzamelpandakte-constructie”. Deze constructie wordt door banken sinds een aantal jaar gebruikt om – ter meerdere zekerheid van de door hen verstrekte kredieten – ook “absoluut toekomstige vorderingen” van hun kredietnemers aan zichzelf te verpanden. Maar hoe werkt dit precies, en wat betekent deze uitspraak van de Hoge Raad voor de praktijk?

De verzamelpandakte

Banken verstrekken op grote schaal krediet aan ondernemingen (de “kredietnemers”). In ruil hiervoor worden ten behoeve van de bank zekerheidsrechten gevestigd: rechten van pand en/of hypotheek. De bank wenst maximale zekerheid; zowel bedrijfsinventaris als vorderingen van de kredietnemer op derden worden door de kredietnemer aan de bank verpand. Het gaat dan niet alleen om ten tijde van het aangaan van de kredietovereenkomst bestaande vorderingen, maar ook om toekomstige vorderingen. Artikel 3:239 BW voorziet in de mogelijkheid voor de kredietnemer om ten behoeve van de bank een pandrecht te vestigen op toekomstige vorderingen van de kredietnemer op derden, mits deze voortvloeien uit een reeds bestaande rechtsverhouding. Het pandrecht op vorderingen (bestaand én toekomstig) wordt door de kredietnemer gevestigd bij authentieke (d.w.z. notariële) of geregistreerde onderhandse akte (overeenkomst te registeren bij (bijv.) de Belastingdienst). In dit systeem resteert echter de vraag naar de wijze van de verpanding van “absoluut toekomstige vorderingen:” vorderingen die nog niet bestaan, én evenmin voortvloeien uit een bestaande rechtsverhouding. Hoewel de bank ook een pandrecht wenst op deze absoluut toekomstige vorderingen, en ook zodanige afspraken maakt met de kredietnemer in de kredietovereenkomst, kan het pandrecht op deze vorderingen naar het systeem van de wet pas door de kredietnemer worden gevestigd als de vorderingen ook daadwerkelijk zijn ontstaan. Dat wil zeggen, (mogelijk geruime tijd) na het aangaan van de kredietovereenkomst. Praktisch bezwaar hiervan is dat de kredietnemer in theorie gehouden is om een pandrecht te vestigen bij het ontstaan van elke nieuwe vordering, of wel dat de bank – voor zover zij van de kredietnemer de bevoegdheid (volmacht) heeft gekregen om dit namens de kredietnemer te doen – elke nieuwe vordering aan zichzelf dient te verpanden, nadat zij door de kredietnemer op de hoogte is gebracht van het bestaan hiervan. Voor een bank, die ontelbare kredietnemers heeft, bij wie dagelijks nieuwe vorderingen ontstaan, betekent dit een onoverkomelijke administratieve rompslomp. De verzamelpandakte is de oplossing voor dit probleem. In elke afzonderlijke kredietovereenkomst (waartoe gerekend de daarop toepasselijk verklaarde algemene (bank) voorwaarden) geeft de kredietnemer aan de bank de bevoegdheid om haar vorderingen op derden aan zichzelf (de bank) te verpanden. Op basis van de volmachten die de bank aldus verkrijgt, registreert de bank namens al haar kredietnemers dagelijks één (onderhandse) akte (de verzamelpandakte) bij de Belastingdienst, waarin zij álle ontstane vorderingen van ál haar kredietnemers aan zichzelf verpand.

Uitspraak Hoge Raad

In dit arrest betwist de curator van een failliete drukkerij de rechtsgeldigheid van de geschetste constructie. De curator stelt zich op het standpunt dat met de verzamelpandconstructie geen geldig pandrecht op de (absoluut toekomstige) vorderingen tot stand is gekomen. Hij is onder meer van mening dat het beding van in – in dit geval – de algemene voorwaarden, op basis waarvan de bank een volmacht verkrijgt om een pandrecht te vestigen op de absoluut toekomstige vorderingen onredelijk bezwarend zou zijn. De Hoge Raad volgt deze stelling van de curator niet, en volgt overigens geen enkel argument van de curator. De Hoge Raad geeft dat de vraag of het volmachtbeding in de algemene (bank)voorwaarden onredelijk bezwarend is, beoordeeld moet worden naar de maatstaven van artikel 6:233 BW. Hij geeft aan dat het volmachtbeding niet onredelijk bezwarend is, nu het belang van de kredietnemer, eveneens een zakelijke cliënt, hiermee niet wordt geschaad. De kredietnemer is gebaat bij eenvoudige kredietverlening door banken, zo stelt de Hoge Raad. Belangrijke stelling van de curator was vervolgens dat vorderingen én pandgevers/kredietnemers in de heel algemeen geformuleerde verzamelpandakte onvoldoende zou zijn bepaald, zodat op grond van artikel 3:84 BW in verbinding met artikel 3:89 BW en 3:239 BW geen geldig pandrecht tot stand zou zijn gekomen. De Hoge Raad verwerpt deze stelling, en geeft aan dat uit de rechtspraak volgt dat een generieke omschrijving van de te verpanden vorderingen tot een geldige verpanding kan leiden, indien aan de hand van de gegeven omschrijving – eventueel achteraf – kan worden bepaald welke vorderingen zijn verpand, en wie de pandgevers zijn. Het feit dat men de administratie van de bank en de kredietnemer hiertoe zou moeten raadplegen, doet hier niet aan af. Met een verzamelpandakte kan aldus rechtsgeldig een pandrecht worden gevestigd op absoluut toekomstige vorderingen. En passant merkt de Hoge Raad nog wel op dat – wil deze constructie in zijn algemeen rechtsgevolg hebben – de eerdere datering van de akte/overeenkomst waarin de titel en de volmacht tot verpanding ligt besloten, vast moet staan. Antedatering is dan immers uitgesloten. In dit geval stond de eerdere datering hiervan wegens de inschrijving van de kredietovereenkomst bij de Belastingdienst, en werd de curator met lege handen naar huis gestuurd.

Conclusie

Met dit arrest erkent de Hoge Raad het belang van een vlot functionerend kredietverkeer. De door de bank gekozen praktische oplossing kan vanaf 3 februari 2012 met recht rechtsgeldig worden genoemd. Enige haken en ogen zijn er mogelijk nog wel: want wat te denken van de situatie dat één onderneming meerdere banken bij voorbaat de bevoegdheid geeft tot het verpanden van absoluut toekomstige vorderingen? Dan geldt het spreekwoord: wie het eerst registreert, wie het eerst maalt. De bank moet wel kunnen laten zien op welk tijdstip zij de verzamelpandakte ter registratie heeft aangeboden.